KEMAL İLERİCİ'NİN ARMONİK DİZGESİNİN BİR ÖZETİ
Doç. Ertuğrul Bayraktarkatal / H. Ü. Ankara Devlet Konservatuvarı, Müzikoloji Bölümü Başkanı
Kemal İlerici'nin Türk müziği konusundaki geniş bilgi ve araştırmalara dayanarak ortaya koyduğu özgün çokseslilik kuramı, Türk müziğinin kendine özgü üslubuna uygun bir çoksesliliğin yaratılması gerektiği düşüncesine dayanır. Makamların yapılarının farklılığı ve ses ilişkilerinin başka bir bakışla yeniden yorumlanması, Kemal İlerici'nin özgün çokseslilik dizgesinin çıkış noktasını oluşturur. Kemal İlerici, makamları tek tek inceler, ses ilişkilerini saptar ve sınıflamasını yapar. Bu sınıflama sonucunda elde ettiği bulguları "ana makam" olarak ele aldığı Hüseyni makamında açıklayarak çokseslilik kuramını kurar. Hüseyni makamını ana makam olarak almasını ise halk müziğinde en çok kullanılan makam olmasıyla açıklar. Makamlardaki seslerin sınıflanması sonucunda kuramın iki temel noktası ortaya çıkar:
a. Seslerin yürüyücülük ve duruculuk özelliklerine göre sınıflanarak yürüyücü / gerilimli ve durucu / çözülümlü temel akorların elde edilmesi.
b. Makamların seyir özelliklerine göre seslerin fonksiyonlarının saptanarak dizi derecelerinin görevlerinin vurgulanması. Bu bakışla Hüseyni makamının seyrini, halk müziğinde kullanıldığı biçimiyle inceleyelim, (Örnek 1).
Eğer bir dizi olarak gösterir ve incelersek (Örnek 2).
I. Derece durak sesi, V. derece ve orta durak perdesidir. Orta durak perdesi, V. derece ile IV. derece sesi de olmaktadır. Bu üç ses (l, V, IV) üzerinde durulan, Hüseynî makamında bir ezgi dinlediğimizde üzerimizde durma duygusu uyandıran durucu seslerdir. Diğer seslerin tümü deyürüyücü / oynak seslerdir. a) Durucu sesler kümesi, b) Yürüyücü sesler kümesi (Örnek 4).
Seslerin fonksiyonlarının incelenmesi sonucunda da iki önemli gerilim-çözülüm merkezi saptanır. VII. derece üzerinde ne kadar durulursa durulsun, gerilimlidir ve V. dereceye çözülür. Birinci gerilim-çözülüm merkezi ise III. derece ile I. derece arasındadır. Aynı özellik burada da vardır. III. derece üzerinde ne kadar durulursa durulsun, gergindir ve I. dereceye çözülür. IV. derece üzerinde zaman zaman yapılan çözülme ise pestleştirilmiş VI. derece üzerinden gelinerek sağlanır ve farklı bir gerilim-çözülüm merkezi oluşur (Örnek 5 ). Bu örnekte, makam yapısının farklılığı açıkça görülmektedir. Bu çözümlemelerden sonra akorların kuruluşları, temel sese dörtlü ve beşlinin eklenmesiyle oluşur. (Örnek6).
Dizinin ikinci derecesi ise en oynak ses olup III. derece akorunun büyük yedilisidir. Bu iki akorun içinde, dizinin tüm dereceleri vardır. III. derece akorunun I. derece akoruna bağlanması, tam bir dominant - tonik ilişkisidir. Hüseynî makamının seyir özelliklerine göre seslerin en doğal bağlanışları yapılır, bu da makamın doğal yapısına en uygun olanıdır. III. derece dominant, I. derece ise tonik akorudur. Özellikle halk çalgıcılarının yaptıkları ikili aralığının dörtlü aralığına çözülmesi, paralel dörtlü ve beşli tınıların bu akor bağlanışlarında duyulur (Örnek 7).
Bu iki akor bağlanışını diğer makamlara da uygulayarak çok değişik ve zengin tınılar ede edebiliriz. Örneğin Hicaz makamına uygulayalım. (Örnek 8).
Hicaz makamındaki III-I (Dominant - tonik) bağlanışı (Örnek 9) da gösterilmiştir.
(Örnek 10 - 11) Kürdî ve Hüseyni makamı
Kürdî makamındaki bağlanış (Örnek 10) da görülmektedir.
Bu örnekler her makam için çoğaltılabilir. Her makamın farklı yapısıyla ortaya çıkan akorlar ve bağlanışları karma olarak da kullanılabilir. Bunun sonucunda çok zengin ve değişik tınılara ulaşılabilir. Kemal llerici'nin bu önemli çıkış noktasıyla birlikte zenginleştirilmiş akorların da önemi büyüktür. Bu, besteciye çok önemli açılımlar sağlar. Bunun için akorların kuruluşları ve adlandırmalarını inceleyelim.
Akorların kuruluşlarında caz müziği göstergeleri ve gerektiğinde de dizi dereceleri birlikte kullanılacaktır. Makamlardaki her derece için kullanılabilecek akorlar gösterilecektir (Örnek 11).
Bu akorları Hüseyni" makamı seyri içinde kullanalım (Örnek 12).
Dokuzluların etkin olduğu blok akorlarla Hüseynî dizisinin armonizasyonu (Örnek 13) de sunulmaktadır.
Hicaz makamında (Örnek 14) deki gibidir.
Hicaz makamının bir türü olan Zirgüleli Hicaz makamında blok akorlarla dizi çalışması yapalım (Örnek 15).
Görüldüğü gibi, iki ayrık simetrik dörtlüden oluşan Zirgüleli Hicaz makamında E üzerinden ve A üzerinden Hicaz makamının dörtlü aralıkları vardır. E üzerinden ve A üzerinden Hicaz makamının dört sesi düşünülerek armonize edilir (Örnek 16).
Bu örnekler, Türk müziğindeki zengin makamlarla, bu makamların birbirleriyle olan ilişkileriyle ve birbiri yerine geçen akorlarla çoğaltılabilir. Özellikle bu armonik yapı, makamlarla, ezgi yapısıyla, usullerle birleşerek çok farklı tını ortamı ve kompozisyon olanakları sağlar. Türk müziğinin özünden kaynaklanan doğaçlama olanakları bu yapı içinde de çok geniş olarak kullanılır ve çok geniş ufuklar açar. Burada Kemal llerici'nin armonik dizgesinin çıkış noktası ve armonik dizge, çok özet olarak anlatılmıştır. Dizgenin gerçek anlamdaki anlatımı geniştir. Kemal İlerici, dizgesini 532 sayfalık kitabında anlatmıştır. İlk biçimini 1944 yılında alan armonik dizge, 1970 ve 1981 yıllarında Milli Eğitim Bakanlığı tarafından toplam yedi bin adet bastırılmış ve kısa sürede tükenmiştir. Kitabın adı, "Bestecilik Bakımından Türk Müziği ve Armonisi"dir; dili Türkçedir.